طب سنتی و روزه
نویسنده : دکتر حمیدالله افراسیابیان
ماه مبارک رمضان
ماه مبارک رمضان ، مسلماً ایام بسیار ویژه ای از روزهای گذرای سال است .ماهی است که در آن درهای آسمان بسوی آدمیان باز می شود و باران رحمت الهی فرو میریزد . بارانی که جسم و روح را می شوید و قلب را جلا می دهد.
در این مقاله کوتاه قصد ما آنست که نظری گذرا به طب سنتی و روزه بیاندازیم و از رهنمودهای این شیوه پزشکی بهره بگیریم.
امروزه می دانیم که جسم ما، مداوماً بازسازی می شود . سلول های بدن ما می میرند ، ریزش می کنند، اما دوباره ساخته می شوند . پیری و جوانی بر اساس سرعت ریزش و رویش تعریف می شود. تمامی بدن ما از نو ساخته می شود ، اما چه چیز آنرا می سازد ؟ مسلماً غذا. ابن سینا می گوید: شایسته است آدمی به غذایش دقت کند ، زیرا جزو بدن او خواهد شد به قول معروف گوشت و پوست و خون ما از غذای ما شکل می گیرد . حالا تصور کنید این غذا، آلوده ، سمی، بی کیفیت و مضر باشد . قطعاً هر آنچه از آن می روید بی کیفیت و نامناسب خواهد بود. قرآن کریم به موضوع تغذیه تاکید می کند می فرماید: پس آدمی به غذایش نظر کند. در کلمه نظر مفهوم دقت و تامل نهفته است . علم امروزی بشر بیش از پیش بر موضوع تغذیه و سبک زندگی و آشامیدنی ها توجه خود را معطوف کرده است. بسیاری از بیماری های بشر از تغذیه غلط سرچشمه می گیرد.
خلاصه کلام آنکه معده گذرگاه سلامت و بیماری است. نکته ای که پیامبر اکرم بر آن تاکید می کند و ما دریافته ایم که تا چه حد حکیمانه و پر مغز است. در مجموعه تحقیقات قرون متمادی بخصوص دهه های اخیر به این برایند مهم رسیده ایم که بیماری ها یک اصل مشترک دارند که آن اصل تجمع مواد زائد و سمی در بدن است. بحث آنست که چگونه بدن را پاکسازی کنیم و آنرا از حمله مواد مضر در امان نگه داریم.
دکتر برانتلی متخصص تغذیه و عضو انجمن بین المللی تغذیه به تفصیل و طی تحقیقات و تجربیات خود به این نکته مهم رسیده است که یکی از مهمترین جایگاه های رسوب مواد سمی ، جدار دستگاه گوارش است . ما هر چه پیش می رویم به پاکسازی بیشتر دستگاه گوارش اعتقاد پیدا می کنیم.
روزه از مهمترین روش های پاکسازی سیستم گوارشی، بخصوص روده، معده و کبد است.
از دیدگاه طب سنتی سه عامل اصلی در تهدید سلامتی انسان در امر تغذیه ، پرخوری، بد خوری ونامزاج خوری است ، مقصود از نامزاج خوری آن است که فرد بر خلاف مزاج خود تغذیه کند.پرخوری و بدخوری هر دو موجب بیماری امتلاء می شوند . امتلاء به معنی پر شدگی است. اگر کسی زیادی غذا بخورد ، توانای هضم و جذب او کم می شود . معده به علت برخورد با بار سنگین تحمیل شده، دچار نوعی خفگی می شود و حرارت کافی برا ی سوخت و ساز غذا را نخواهد داشت . نتیجه آنست که این غذا وقتی وارد کبد می شود از آن اخلاط خام یا نامناسب بوجود می آید و وارد خون می شوند. به علت حجم بالای غذای افزایش یافته در داخل عروق و اعضاء فشار به بافت و آوند ها بوقوع می پیوندد. می بینید که چشم ها قرمز می شود رگ ها حالت باد کرده و متورم دارند. تنفس آسوده نیست . تپش قلب بوجود می آید . احساس سنگینی در سر و خواب آلودگی رخ می دهد. پرخوری بجز آنکه موجب یک هیپوکسی نسبی در بدن می شود یعنی اکسیژن سلول ها را کاهش می دهد ، نوعی کند ذهنی نیز بر فرد تحمیل خواهد کرد.
نوع دیگری از امتلاء در اثر بدخوری ایجاد می شود. بد خوری به دو گونه است یا اینکه فرد از انواع غذاها استفاده می کند ، یعنی چندین نوع غذا را از لطیف و غلیظ و با کیفیات متفاوت می خورد یا اینکه به اندازه کافی یا حتی کم می خورد، اما غذا ردیئ یا پست یا غیر طبیعی و آلوده است ، در هر دو حالت سیستم در گوارش مجددا اختلال ایجاد می کند ، بنابر اندیشه طب سنتی مواد غذایی در چهار گروه اصلی هستند. گروه گوشت یا پروتئین ها ، گروه غلات و حبوبات که در این گروه گندم و جو و برنج و لوبیا و سایر موارد مربوط موجود است . گروه سبزیجات که در بردارنده سبزی معمول خوراکی است و گروه شیرینی ها که شامل میوه هایی مانند خرما ، انگور و انجیر است. بنا بر برنامه ریزی غذایی طب سنتی در هر وعده فقط از یک مورد از این چهار گروه استفاده می شود. مثلا فرد باید مقداری گوشت بخورد یا فقط مقداری برنج یا چند عدد خرما یا حداکثر از دو عدد از این موارد مثلا مقداری برنج با گوشت یا برنج با خرما یا نان با خرما، در صورتیکه امروزه این موارد فقط پیش غذا هستند و شیرینی های مضر و مصنوعی پس از غذا نیز خورده می شود.
از طرف دیگر فرد امکان دارد یک مورد یا دو مورد از غذاهای فوق را بخورد، اما بسیار بی کیفیت باشد که این خود موجب بیمار ی است . مثلاً از گوشت یخ زده یا آلوده به بیماری استفاده کند یا از روغن های جامد یا مایع بدون کیفیت و مضر استفاده نماید یا مثلا از نان سفید بی سبوس و بخصوص نوع لواش یا تافتون که در آن جوش شیرین زده اندکه ترشح اسید معده را بسیار زیاد می کند یا از سبزی های حاوی عناصر سنگین یا کود شیمیایی یا مواد سم پاشی که آنهم در کبد تجمع می کند.
روزه به معنای واقعی زمانی است که معده و روده و کبد ما از سیل ویرانگر غذاها در امان می ماند. از حالت خفگی نجات پیدا میکند. بار بسیار سنگین سم زدایی و تصفیه این مواد غذایی به عهده کبد است پس فرصتی به کبد می دهیم تا دمی بیارامد.
چگونگی تاثیر روزه بر بدن
روزه بر بدن چه تاثیری میگذارد؟ و چگونه تاثیر می گذارد؟
روزه رفتاری گرم و خشک است، بدن در حالت روزه به کیفیت گرم و خشک متمایل می شود. نوعی پاکسازی و استریلیتی بدن است، مانند آتش که گرم و خشک است و برای تمیز کردن و ضدعفونی کردن وسایل از آن استفاده می کنیم، روزه از نقطه نظر طب سنتی به چندین روش بدن را پاکسازی می کند که شامل موارد ذیل است.
- پاکسازی اخلاط فاسد
- درمان معده های سرد و رطوبی
- پاکسازی خلط بلغم بیماری زا
- حذف مواد سمی
- پاکسازی اخلاط رسوی منشاء بیماری
اخلاط فاسد یکی از مهم ترین عوامل ایجاد خستگی و بی حالی و عدم نشاط است. ما می دانیم که تعدادی از مواد غذایی که می خوریم غیر ارگانیک است، مقداری از خوراکی ها حاوی مواد ناشی از سم پاشی و کودهای شیمیایی است. تعدادی از تنقلات سوپری ها و مراکز فروش مواد خوراکی حاوی رنگ ها، مواد صنعتی خوراکی، قند و شکر و دیگر مواد مضر برای بدن است. این مواد در بدن بخصوص در کبد تجمع می کنند و موجب بیماری می شوند. روزه با ویژگی گرم و خشک خود این مواد را می زداید. استراحت گوارش و کبد فرصت پاکسازی را بوجود می آورد .
معده های بسیاری از مردم از نقطه نظر طب سنتی سرد و رطوبی است . روزه سردی و رطوبت غیر طبیعی آن را می گیرد . سرد و رطوبی بودن موجب ایجاد نفخ ، حالت ترش کردن و سنگینی پس از غذاست.چون گرما و خشکی معده رطوبت و سردی را زائل میکند و معده قوت می گیرد .
بدن تعدادی از مردم دارای خلط سرد و مرطوب است .این خلط که بلغم غیر طبیعی نامیده می شود عامل تعداد مهمی از بیماری ها بخصوص بیماریهای مغز و اعصاب است . انواع سکته ها، فلج ها ، بیماری ام اس و تعداد مهمی دیگر از اختلالات مغز و اعصاب بلغمی هستند ، روزه به نوعی پیشگیری و درمانگری است.
رسوب اخلاط بیماری زا مانند اخلاط سوداوی از جمله عامل مقدار زیادی از اختلالات مهم است. سرطان یک بیماری سوداوی است، سودا موجب اختلالات عصبی و روحی میشود . اخلاط سوداوی با تأثیر بر پوست و تیره کردن آن ایجاد حالت وسواس و اضطراب ، طپش قلب ناگهانی ، اختلال خواب بروز می کنند . غذاها و وضعیت روحی و روانی ما خود از عوامل مهم بیماری های سوداوی هستند. با روزه گرفتن ریزش های سوداوی رو به کاهش میروند، غلظت خون تعدیل میشود و مواد سمی پاکسازی میشوند.
یک قاعده عمومی در روزه
در هنگام روزه به معده شوک غذایی ندهید.تغییرات شدید عادات غذایی و نوع غذاها بخصوص پرخوری کردن و چند خوری کردن یعنی تنوع زیاد مواد غذایی، پس از یک دوره گرسنگی و تشنگی به معده شوک می دهد و آنرا بسیار سنگین می کند، پرخوری موجب می شود هوشیاری و ضریب هوشی برای مدتی افت کند و کارکرد ذهن کم تر شود .پس به جانب ساده خوری و سبکی باید برویم.
اصول عمومی افطار کردن
- جبران مایعات، یکی از مهم ترین جنبه های افطاری دست یابی بدن ما به مایعات است.در هنگام روزه تغییرات مهمی در مقدار آب بدن و الکترولیت های آن اتفاق می افتد. می دانیم بیش از ۷۵% از وزن ما آب است. حیات و زندگی ما به این ماده ارزشمند وابسته است .پس باید افطار را با مایعات شروع کنیم.آب باید ولرم یا گرم باشد، آب را جرعه جرعه و به آهستگی سربکشید، نباید آب سرد باشد ،چون معده را باشوک مواجه می کند. آب و مایعات فراوان هم نباید نوشید، چون موجب سوهاضمه و نفخ می گردد.
- می توان افطار را با مقداری شیرگرم یا چند عدد خرما نیز باز کرد. بهر صورت حجم اولیه باید مقدار کمی باشد. در حقیقت در یک قاعده درست، باید افطاری سبک ومشابه صبحانه باشد و غذای اصلی را باید برای سحر گذاشت. اگر پس از خوردن آب یا شیر بخواهیم غذایی بخوریم، بهتر است از سوپ، آش ]البته نباید مانند آش رشته سنگین باشد[ شیر برنج، فرنی ، آب گوشت بدون کوبیده، سبزیجات پخته و مواد شیرین مانند مربای انجیر استفاده کرد، البته یکی از مواد غذایی بالا نه آنکه همه آنها را باهم بخوریم.
- کسانی که به خوردن مواد قندی ساده مانند بامیه و زولبیا و انواع شیرینی های حاصل از قند وشکر پس از افطار آنهم گاهی به مقدار زیاد مبادرت میکنند ، موجب افزایش ناگهانی قند خون و نوسان شدید آن می گردند که موجب سردرد و آسیب به عروق مغزی است، پس باید اکیداً از آن خودداری کنند.
- خوردن غذای سنگین و غلیظ در افطاری ضرر دارد. با توجه به خالی بودن معده بارشدید غذایی فشار بسیار زیادی بر سیستم گوارشی وارد میکند.
مواد غذایی در فاصله افطار و سحر
با توجه به آنکه در فصول گرم نگه داری آب در بدن حائز اهمیت است به جای زیاده روی در خوردن چای یا مایعات مانند آن، بهتر است از بارهنگ، خاکشیر، تخم شربتی، آب زرشک، سکنجبین و شربت آبلیمو استفاده شود.
اصول خوردن سحری
به عنوان یک قاعده کلی تلاش کنید از غذاهای غلیظ و سنگین و چرب خودداری کنید . غذاهایی مانند کوکو، کتلت، بادمجان سرخ شده، نوشابه ها و تنقلاتی مانند انواع شکلات ها، سودا را در بدن می افزاید. خلط سوداوی بیماری زا موجب خشکی بدن، یبوست، تشنگی، کدورت پوست، اختلال خواب، تپش قلب و اختلال عصبی میشود.
از غذاهای صفرا زا مانند شیرینی های ساخته شده با روغن و شکر، بامیه و زولبیا ، شوری و گرمی ها ، فست فود ها ، لوبیا نخود و عدس و لپه خودداری کنید. تعدادی از این غذاها صفرا زا هستند صفرا موجب تشنگی ،گرمی بدن ، بی قراری و اختلال خواب است، آدمی را تحریک پذیر و بی قرار میکند.
افراط در خوردن مایعات موجب نفخ سوء هضم ، ترش کردن است و افراط در خوردن چای و بعضی میوه ها مانند هندوانه موجب افزایش ادرار و خشکی بدن و تشنگی است.
سحری در بهترین حالت باید کم حجم اما مقوی باشد. استفاده از نان سبوس دار و برنج و گوشت گوسفندی غیر چرب و گوشت پرندگان نسبتاً سبک مناسب تر است.
اگر از سالادهایی مانند ترکیب گوجه و خیار و کاهو استفاده شود، مناسب است. از سس چرب استفاده نکنید . سس ساخته از روغن زیتون، لیمو ، رب انار و عسل می تواند جایگزین سس های چرب باشد.
روشهای جلوگیری از کم آبی و تشنگی بدن در روزه های فصول گرم
در فصولی مانند تابستان که روزه گرفتن با دوره طولانی از کم آبی در روز مواجه می شود ،از غذاهایی مانند سوپ کلم ، شوربای گشنیز ، خورشت کرفس، خورشت کدو و ریواس استفاده نمائید. رب گوجه، آب زرشک و انگور رطوبت را در خود حفظ می کنند. سبزی هایی مانند تره، گشنیز و کاسنی نیز ذخایر رطوبتند، در میوه ها می توان از انگور، خربزه و گیلاس و توت استفاده نمود. اما اگر بخواهید در طول روز تشنه نشوید استفاده از آبدوغ خیار با کشمش و پروراندن تخم خرفه در دوغ بسیار موثر است.
نکته مهم و کلی آن است که تلاش کنید بین خوردن و خواب حداقل یک فاصله ۵/۱ ساعته باشد.
بیماری ها و روزه گرفتن
مداوماً سوالات زیادی راجع به بیماریها و روزه مطرح می شود.
در اطفالی که در زیر سن بلوغ هستند، که در دختران در فاصله ۹-۱۱ سال و در پسران در فاصله ۱۳-۱۵ سال است. امکان دارد گرفتن روزه بر رشد آنان اثر بگذارد. اصولاً سن زیر بلوغ سن رشد سریع است و شرعاً نیز اطفال از روزه معاف هستند. اما بسته به فصل ،توان طفل، فرهنگ خانواده می توان دوره های متناوب یا روزه های نصف روز را برای ایشان اجازه دهیم و تشویق نماییم، در صورتی که بی حالی ضعف و اختلال وزن و علایم اختلال رشد مشاهده نمودیم، نمی توانند روزه بگیرند. در شرایطی که روزه با فصول امتحانات اطفال برخورد کند و با افت تحصیلی یا افت قند خون مواجه شدیم، جزو موارد ممنوعه خواهد بود.
در زنان شیرده اگر بارداری موجب کاهش شیر شود، مجاز نخواهد بود.
در زنان حامله با توجه به نیاز مبرم جنین به تغذیه ، در شرایطی مانند وزن زیر ۵۰ کیلوگرم مادر و در حالتی که پزشک رشد ناکافی جنین را اعلام کند، روزه جایز نخواهد بود . بعضی از صاحب نظران اعتقاد دارند که در سه ماه اول تاثیر منفی قطعی بر رشد جنین دارد و در سه ماه دوم و سوم نیز به صلاح جنین نیست.
در افراد دارای سنگ کلیه : اگر کلیه بیمار سنگ ساز است و نیازمند نوشیدن مایعات فراوان است و سابقه جراحی سنگ کلیه دارد و افرادی که دارای سنگ کلیه عفونی یا نوع سیستئینی است، گرفتن روزه توصیه نمی شود. افرادی که دارای یک سنگ کلیه غیرفعال هستند و چندین سال بدون تغییر مانده است، می توانند روزه بگیرند. مشروط به آنکه در فاصله افطاری و سحر مقدار کافی (بنا به بعضی تحقیقات) ۸ لیوان آب بنوشند.
اگر به هر دلیلی بیماری به علت سنگ کلیه دچار اختلال کارکرد یا خرابی بافت کلیه شده یا یک کلیه را از دست داده نباید روزه بگیرد . اما این موضوع که روزه موجب سنگ کلیه است به اثبات نرسیده است .اما آنچه مسلم است آن است که در افراد دارای سنگ کلیه باید ادرار رقیق باشد ،چون از مهمترین عوامل موثر در سنگ سازی غلظت مواد ادراری ایجاد کننده سنگ کلیه از جمله کلسیم است. هرچه کلسیم در واحد حجم بیشتر باشد، امکان سنگ سازی بیشتر است. افرادی که دچار نارسایی مزمن کلیه هستند، یعنی به گفته مشهور کلیه آنها تنبل یا کم کار است، بعلت آنکه عملکرد نگه داری آب در آنها ناقص و نسبت به تغییرات املاح بسیار شکننده و در معرض خطر هستند نمی توانند روزه بگیرند. تعدادی اعتقاد دارند که اگر برونده ادراری بالای ۳۰% ازحد نرمال و توان جسمی داشته باشند و کار سنگین را انجام ندهند، بلامانع است. افراد دارای کلیه پیوندی هستند، نمی توانند روزه بگیرند. اما افراد تک کلیه در صورتی که مشکلی در کلیه نداشته باشند، می توانند روزه بگیرند.
دیابت و روزه : در این حالت ها دیابتی ها نمی توانند روزه بگیرند :
- افرادی که انسولین تزریق می کنند .
- آنهایی که بر اثر دیابت یکی یا چند عضو آنها مانند چشم، کلیه یا سایر اعضاء آسیب دیده است .
- کسانی که قند قبل از سحر آنها بالای ۳۵۰ است.
- کسانی که دچار افت مکرر قند در طول روز می شوند.
دیابتی ها لازم است ۲ ساعت پس از افطار قند خون خود را اندازه گیری کنند و چنانچه بالای ۲۵۰ باشد ۲۰% از کالری دریافتی خود را کم کنند در تعدادی از تحقیقات آمده که روزه می تواند برای دیابتی های چاق غیر وابسته به انسولین مفید باشد اما اگر فرد دیابتی دچار افزایش قند خون و بالا رفتن ادرار شد یا علایم افت قند را پیدا کرد یعنی، تعریق سرگیجه و لرزش اندام بوجود آمد باید حتماً روزه اش را در هر حالتی افطار کند.
زخم معده و روزه : باید ابتدا به یک نکته دقت کنیم. این تفکر که روزه گرفتن امکان دارد موجب زخم شدن معده شود، تصور اشتباهی است به عکس کم کردن غذا میتواند تحریک ترشح اسید را پایین بیاورد، مگر گونه ای از افراد که از نظرگاه طب سنتی در خشم یا گرسنگی ریزش شدید صفرا به معده اتفاق می افتد که در این افراد خالی بودن معده با عوارض زیادی همراه است. اگر زخم جدید و حاد باشد یعنی اخیراً ایجاد شده مانع روزه خواهد بود. ترش کردن و ریفلاکس مانع روزه نیست اما اگربا ایجاد تهوع سوزش سر دل باشد، مانع روزه خواهد بود.
زخم های معده و اثنی عشر اگر علایم بالینی ایجاد کنند، مانع روزه هستند. افرادی که پس از گرفتن روزه دچار درد ناحیه زیردل با انتشار به پشت هستند، زخم دارند و پس از درمان زخم روزه داری مانع ندارد.
آسم و برنشیت و روزه : بیماران آسم و برنشیت به علت آنکه در روزه داری دچار غلظت خلط و بدتر شدن شرایط خود می شوند، بهتر است از روزه اجتناب کنند
سایر موارد منع روزه : در بیماران چشمی مبتلا به گلوکوم یا آب سیاه ، روزه ممنوع است. بیمارانی که فشار خون کنترل نشده دارند، نباید روزه بگیرند برای بیماران دچار نارسایی و ایسکمی قلب یا گرفتگی عروق قلب، روزه داری جایز نیست.
در بیماران گروه مغز و اعصاب افراد دارای صرع یا تشنج به علت آنکه احتمال دارد در کاهش قند خون تشنج کنند، نمی توانند روزه بگیرند. همچنین بیمارانی که باید در ساعت خاص از روز داروهایشان را مصرف نمایند.
در بیماران کبدی که با تورم و نارسایی کبد و تورم بدن و اختلال تنظیم پروتئین بدن مواجع شده اند در هیچ صورتی نمی توانند روزه بگیرند.
بیماران کولیت اولسرو وکولیت کرون به دلیل آنکه دچار تشدید علائم میشوند، نمی توانند روزه بگیرند.
منابع:
- حسین ابن عبدالله ابن سینا، دفع المضار الکلیه عن الابدان الانسانیه ، بازنویسی و تحقیق دکتر علیرضا عباسیان نشر المعی ص ۵۲ نوبت چاپ بهار ۱۳۸۸
- فلینظر الانسان الی طعامه سوره عبس آیه ۲۴
- المعده بیت کل داء و الحمیه راس کل دواء ، معده جایگاه همه بیماری ها و پرهیز اساس تمام داروهاست.
- دکتر تیتمونی برانتلی ، درمان، نشر شمسا، ترجمه سیامک گردانی فر چاپ بهمن قم ۱۳۸۷
- حسین ابن عبدالله ابن سینا ، القانون فی الطب الجزء الاول ص ۳۳۷- ۲۳۶ نشر موسسه الاعلمی، بیروت ، لبنان ۲۰۰۵ میلادی.
- مهندس سید اکبر ساداتی، گندم ، نشر، مرکز انتشارات توسعه علوم چاپ دوم ۱۳۹۲
- دکتر محسن ناصری، مروری بر کلیات طب سنتی ایران ص ۱۴۷ نشر شهر ۱۳۸۸
- دکتر سید علی جلالی، بیماری های دستگاه گوارش نشر فرشید ۱۳۹۲
- پرفسور جان هربرت گرین ، فیزیولوژی بالینی ترجمه دکتر علی صادقی لویه نشر سبحان ۱۳۹۱
- Longo ,Fauci , Harrison’s Principles of internal medicine , MC Graw hill 2012
