تابستان، فصل بیماریهای صفراوی‌ها
نویسنده : دکتر حمیدالله افراسیابیان- متخصص طب سنتی از دانشگاه علوم پزشکی شیراز و دکترای پزشکی از دانشگاه علوم پزشکی ایران
مقاله منتشر شده در مجله پزشکی نیک و نو
هر عنصری در طبیعت دارای مزاج و طبع خاص خود است که هم متاثر بر دیگر عناصر هستی است و هم تاثیرپذیر است. فصل تابستان نیز این ویژگی را دارد و بر این اساس می‌تواند بر طبایع مختلف تاثیر بگذارد و برای همین در این فصل شاهد بروز یا شیوع بیماری‌هایی هستیم.در این باره با دکتر حمیدا… افراسیابیان متخصص (PHD) طب سنتی به گفت‌وگو نشستیم.
برای هر فصل باید بر چه اساس تدابیری را در نظر گرفت؟
قبل از شروع هر صحبتی باید با حلقه حیات آشنا شد. تمام ارکان زندگی مانند فصل‌ها، ساعات شبانه‌روز، شخصیت‌ها و… براساس قانون مزاج جریان دارند. در واقع می‌توان گفت تمام فعالیت‌های یک فرد و سبک زندگی او بر اساس نوع مزاجش در شبانه‌روز، فصول و ویژگی‌های آن‌ها تعیین می‌شود. بر اساس اندیشه‌ی طب سنتی، در تمام نظام خلقت به خصوص در پیچیده‌ترین موجود یعنی انسان چهار عنصر تاثیرگذار گرمی، سردی، خشکی و تری وجود دارد. زمانی که انسان می‌میرد، در اولین مرحله بدن سرد می‌شود، سپس آب بدن خشک و هوای بدن تخلیه شده و بعد به خاک تبدیل می‌شود. این نشان می‌دهد بدن آدمی از آتش، آب، هوا و خاک ساخته شده؛ عناصری که همه‌ی ذرات خلقت از آن بهره‌مند هستند. در واقع آتش گرم و خشک، هوا گرم و تر، آب، سرد و تر و خاک، سرد و خشک است اما در هر موجود یا ماده‌ای یکی از این عناصر برجسته‌تر است. در کبد انسان چهار مایع ساخته می‌شود که ویژگی‌های این عناصر را دارد. صفرا (گرم و خشک) بلغم (سرد و تر)، خون (گرم و تر) و سودا (سرد و خشک) که بر اساس افزایش یکی از آن‌ها، مزاج فرد مشخص می‌شود. از طرفی مراحل زندگی و عمر آدمی نیز چنین است. از تولد تا ۳۰ سالگی، بهار عمر و فصل گرم و تری است. در این دوران فرد مزاج اصلی خود را بروز می‌دهد. ۳۰ تا ۴۰ سالگی فصل تابستان، گرمی و خشکی بدن است که در این زمان ویژگی‌های مزاج تشدید می‌شوند. ۴۰ تا ۶۰ سالگی پاییز زندگی و فصل سرد و خشک است. از ۶۰ سالگی به بعد زمستان عمر و دوران پیری و در واقع فصل سرد و تری آغاز می‌شود. نکته‌ی جالب اینجاست که شبانه‌روز نیز این چهار مزاج را دارد. ۴ صبح تا ۱۲ ظهر گرم، مرطوب و دموی، ۱۲ ظهر تا ۶ بعد از ظهر گرم، خشک و صفراوی، ۶ عصر تا ۱۰ شب سرد، خشک و سوداوی و ۱۰ شب تا ۴ صبح سرد و تر و بلغمی محسوب می‌شود. فعالیت‌های فیزیکی و سبک زندگی یک شخص باید بر این اساس تنظیم شود زیرا مزاج اصلی او طبق مزاج شبانه‌روز و فصل تشدید می‌شود. برای مثال خطر سکته‌ی قلبی در ۴ صبح تا ۱۲ ظهر در دموی‌ها بالاست زیرا فشار خون‌شان بر اساس طبع آن ساعت افزایش می‌یابد.
بنابراین برای تدابیر و سبک زندگی در هر فصلی باید مزاج آن فصل را دانست.
در تابستان شیوع چه بیماری‌هایی بالاست؟
مزاج فصل تابستان، گرم، خشک و صفراوی است زیرا زاویه‌ی تابش خورشید مستقیم و نزدیک‌تر به کره‌ی زمین است. از طرفی تبخیر، رطوبت و ایجاد بخار و به نوعی گرما افزایش می‌یابد. در مناطق کنار دریا این گرمی و رطوبت بیشتر و برای بلغمی‌ها دوست‌داشتنی است اما باید گفت احتمال بروز بیماریهای صفراوی در این فصل بیشتر می‌شود. نکته‌ی جالب اینجاست که فاصله‌ی بین مزاج فرد و بیماری، خطر ابتلا و شدت خطرناک بودن بیماری را تعیین می‌کند بنابراین اگر به عنوان مثال یک بلغمی که مزاج سرد و تر دارد به بیماری با ویژگی صفراوی مبتلا شود یعنی فاصله‌ی زیادی را طی کرده و این خطرناک است.
بیماریهای عفونی: در فصل تابستان افزایش گرما باعث افزایش صفرا می‌شود و حرارت بدن بالا می‌رود که نشانه‌ی آن تب است. تب علامت خطر بیماریهای عفونی است. در تابستان احتمال ابتلا به بیماریهای عفونی بسیار بالا می‌رود به ویژه در سفر زیرا به دلیل تغییر مزاج، فرد آمادگی بیشتری برای ابتلا به بیماری دارد. بیماریهای عفونی و واگیردار برای سلامتی افراد به خصوص در محل‌های پرتجمع مثل مهدکودک‌ها، آسایشگاه‌های سالمندان و… بسیار خطرناک هستند چون می‌توانند کبد و ریه را درگیر کنند.
گرمازدگی: از شایع‌ترین عارضه‌های فصل تابستان است که با کم‌آبی بدن و عطش مداوم بروز می‌کند و از آنجایی که باعث اختلال در الکترولیت‌های حیاتی بدن می‌شود می‌تواند خطرناک نیز باشد. زمانی که سدیم و پتاسیم بدن دچار اختلال می‌شود، عملکرد کلیه‌ها نامطلوب می‌شود و ایجاد مشکل می‌کند. از طرفی شروع گرمازدگی با عطش شدید، خشکی مجرای تنفسی و حلق و بینی همراه است که در مراحل پیشرفته می‌تواند باعث اختلال در هوشیاری و گاهی تشنج به ویژه در کودکان و سالمندان شود.
بیماریهای مغز و اعصاب: کاهش آب بدن و غلبه‌ی گرمی و خشکی بر بدن، مغز را شدیدا تحت تاثیر قرار می‌دهد. این گرمی و خشکی که به طور غیرطبیعی و بیش از حد مجاز در بدن ایجاد شده با بی‌قراری، کلافگی، دلهره، عصبانیت‌های آنی و درگیری‌های فکری و تشدید اختلالات شخصیتی بروز پیدا می‌کند. در واقع این عارضه‌های روحی ناشی از غلبه‌های شدید صفراست که با توجه به ویژگی گرم و خشک تابستان بیشتر بروز می‌کنند. همچنین بیماری میگرن که در طب سنتی با واژه‌ی شقیقه نام برده شده (به‌خصوص نوع میگرن گرم) تعداد حملات بیشتری دارد.
بیماریهای قلبی و عروقی: در تابستان به دلیل افزایش غلظت خون ناشی از کم‌آبی بدن، بیماریهای قلبی– عروقی به ویژه بیماری کرونر که موجب سکته قلبی می‌شود و همچنین ایجاد لخته‌های خون در مغز (CVP) شیوع بیشتری دارند. حتی خفقان (تپش قلب) که یکی از علائم بی‌نظمی عملکرد قلب است می‌تواند افزایش پیدا کند.
بیماریهای تنفسی: هنگام گرما، تنفس کمی مشکل می‌شود زیرا درصد اشباع اکسیژن در خون افت می‌کند. هر چه اکسیژن خون بیشتر باشد، تنفس بهتر است اما گرما و رطوبت تابستان درصد اکسیژن‌رسانی خون را پایین می‌آورد و در نتیجه عملکرد دستگاه‌های تنفسی دچار مشکل می‌شود و از طرفی آلودگی هوای تابستان نیز این موضوع را تشدید می‌کند. افراد مبتلا به بیماریهای تنفسی، برونشیت، آسم، اختلالات ریوی و نارسایی‌های قلبی در این زمان در معرض خطر جدی هستند.
بیماریهای کلیوی: یکی از شایع‌ترین عارضه‌های فصل تابستان است زیرا کم‌آبی بدن در نتیجه‌ی حدت گرما عملکرد مطلوب کلیه‌ها را دچار مشکل می‌کند. به علت خشکی بدن و تعریق زیاد کم‌آبی و اختلالات الکترولیتی بیشتر می‌شود و احتمال بروز سنگ‌های کلیوی و عوارض مرتبط به آن بالا می‌رود.
بیماریهای پوستی نظیر کهیر، جوش و آکنه، خارش و بیماریهای پوستی که طبیعت صفراوی دارند مثل فلس‌دار شدن و التهابات پوستی تحت تاثیر دمای محیطی و عوامل خارجی شیوع بسیار بالایی دارند و به خصوص در نوجوانان و جوانان مشکل‌ساز هستند.
اختلالات هورمونی: یکی از بیماریهای هورمونی که در تابستان به دلیل گرما و خشکی مزاج بیشتر از سایر فصل‌ها خطر ابتلا به آن وجود دارد، تیرویید به خصوص نوع پرکار آن است.
نکته‌ی مهم این است که در بحث درمان، طب مدرن ذره‌ای و مولکولی عمل می‌کند و سعی دارد به شکل مستقیم با داروهای شیمیایی عضو گرفتار بیماری را درمان کند اما طب سنتی اول مزاج کلی هر فرد را در نظر می‌گیرد سپس شرایط و سبک زندگی و محیط پیرامون و آن وقت به سمت درمان با طبیعت می‌رود. در واقع طب سنتی، طب پیشگیرنده است.
احتمال بروز بیماری‌هایی که گفته شد، در تابستان به دلیل ورود به حوزه‌ی خشکی و گرما در افراد به خصوص صفراوی‌ها بیشتر می‌شود پس باید درمان را با توجه به نوع بیماری و مزاج و سبک زندگی فرد تعیین کرد. به‌عنوان مثال در بیماریهای عفونی رعایت بهداشت بسیار ضروری است یا گرمازدگی در افرادی که به خاطر شغل‌شان ساعت‌های زیادی مقابل آفتاب هستند شیوع بالایی دارد و درمان آن نیز پیش‌بینی تدابیر مناسب در مواجهه با محیط بیرونی و تامین آب بدن است.
طب سنتی چه راهکارهایی را برای درمان پیشنهاد می‌کند؟
به طور کلی برای دوری و پیشگیری از ابتلا به بیماریهای صفراوی تابستان، تدابیری با توجه به مزاج فصل و مزاج افراد درباره‌ی نوع تهویه‌ی هوا، پوشش و تغذیه‌ی مناسب وجود دارد.
هوا: اولین نکته توجه به سیستم تهویه و جریان طبیعی هواست. در تابستان افراد باید سعی کنند در سایه و محیطی خنک قرار بگیرند. در طب قدیم گفته شده جایی که باد شمال بوزد، فواره‌ای باشد و در آن حوالی آب بپاشند، برای همین ساختار خانه‌ها با دیواره‌های ضخیم و سرداب‌ها در طبقات پایین و زیرزمین بود تا در تابستان هوای داخل خانه خنک و در زمستان گرم باشد. امروزه تکنولوژی سعی دارد در این زمینه کمک کند اما واقعیت این است که جریان هوا تکراری و محدود است و تازگی و طراوت آب و هوای جاری و ساری را ندارد.
پوشش: لباس شما در تعدیل و تعادل مزاج شما تاثیر دارد. باید لباس‌هایی از جنس نخ و کتان بپوشید تا امکان خنکی تبادل هوا در آن باشد. همچنین گفته می‌شود اغتسال به آب خنک چهار ساعت بعد از غذا باعث تقویت بدن و افزایش نیروی هضم می‌شود. اغتسال در طب سنتی به معنی فرو رفتن در آب و برای همین در طب سنتی گذاشتن وان در حمام مورد تایید است.
تغذیه: حرارت درونی بدن در تابستان و هوای گرم میل به طرف خارج دارد. بدن باید حرارت خود را بیرون بدهد تا دچار تعادل شود و صدمه نبیند. وقت حرارت داخل بدن را بیرون می‌دهید، مکانیزم‌های نیازمند حرارت مثل هضم غذا افت پیدا می‌کند و بی‌اشتها می‌شوید، بنابراین نوع تغذیه و انتخاب مواد غذایی و نوشیدنی‌ها بسیار مهم است. در فصل تابستان پرخوری و مصرف غذاهای سنگین و غلیظ مضر است زیرا هضم ناقص است و این موجب بیماری در فرد می‌شود پس باید از خوردن غذاهای گرم و صفراساز پرهیز و غذاهای سبک با طبع خنک مصرف کرد. البته این غذاهای خنک باید نسبت به مزاج فرد تقسیم و انتخاب شوند.
گوشت و پروتیین‌ها: در تابستان مصرف گوشت و پروتیین به دلیل طبع گرم‌شان باید پایین بیاید. به افرادی که به دلیل عادت غذایی یا نیاز بدن‌شان باید گوشت مصرف کنند، گوشت‌های سبک مثل جوجه، بلدرچین و کبک همراه مصلح‌شان و گوشت ماهی به خصوص قزل‌آلا توصیه می‌شود.
مصرف لبنیات: به دلیل طبع سردی که دارد بسیار مناسب است به خصوص مصرف دوغ تازه، غلیظ و ترش و پنیر تازه توصیه می‌شود.
کربوهیدرات‌ها: نان حاوی گندم خوب و تازه، در حفظ سلامتی بدن موثر است. برنج نیز طبیعتی معتدل تا درجه‌ی گرم دارد که این با توجه به محیط رشد و مزاج جایی که عمل آمده متفاوت است. مصرف مقدار محدود آن در تابستان مشکلی ایجاد نمی‌کند.
آب‌میوه‌های طبیعی: می‌توان از آب‌میوه‌های طبیعی در یکی از وعده‌های غذایی استفاده کرد. آب سیب بسیار مفید است. آب‌میوه‌هایی با طبع سرد و خنک نیز پیشنهاد می‌شود.
میوه‌ها:براساس اندیشه‌ی طب سنتی هر میوه‌ای برای فصل خودش خلق شده است و باید تازه و در همان فصل مصرف شود. مثلا هندوانه با طبع سرد خود مناسب مزاج گرم تابستان است، بنابراین مصرف نوع سردخانه‌ای آن در زمستان مضر است. خوردن خیار، آلبالو، گیلاس، خربزه و انواع آ‌لوها توصیه می‌شود. یادتان باشد سردی غیرطبیعی احتمال ابتلا به بیماریهای مغز و اعصاب، اختلالات گوارشی و رخوت بدن را بالا می‌برد.
نوشیدنی‌ها: شربت‌های طبیعی نیز اثر مثبتی در سیستم بدن دارند. ماءالشعیر بهترین پیشنهاد طب سنتی است. یک کیلو جو را در ۱۴ کیلو آب بجوشانید. زمانی که جوها شکفته شدند، شعله را خاموش کنید. اگر آب کدر نشد و صورتی کم‌رنگ بود، باید آن را در یخچال نگهداری و هر زمان که میل داشتید برای مقابله با کم‌آبی بدن و گرمازدگی از آن استفاده کنید. در انتهای تابستان نیز آب انار شیرین توصیه می‌شود. نوشیدنی‌های گیاهی می‌توانند در این فصل بدن شما را از مواد زائد و غلبه‌ی اخلاط پاکسازی کنند. شربت سکنجبین، انگور و شربت آبلیموی تازه در شست‌وشو و پاکسازی بدن و تعدیل مزاج موثرند. شما می‌توانید یک لیتر آب چشمه را با دو عدد آبلیموی تازه و نوک قاشق زنجبیل مخلوط و در طول روز مصرف کنید. آب زرشک، سرکه و آبغوره نیز مناسب این فصل هستند. شربت بنفشه نیز مفید است.
سبزی‌ها: اسفناج، کدو سبز، خرفه، پیاز و زردک بهترین پیشنهادها هستند، زیرا باعث رقیق شدن و رطوبت خون می‌شوند. گرچه برخی از مواد غذایی گرم هستند اما رقیق کننده‌ی خون محسوب می‌شوند مانند عسل، انجیر و ماش مشقر.
ورزش کردن در این فصل باید چگونه باشد؟
برنامه‌ریزی‌های ورزشی سنگین، به دلیل گرمی و خشکی شدیدی که احتمال دارد هنگام ورزش کردن در تابستان رخ دهد غیراصولی است و پیشنهاد نمی‌شود. حتی اگر محیط ورزشی تکنولوژی روز، رطوبت و سردی لازم را داشت باز فعالیت‌های بدن باید محدود شود. حتی پیشنهاد می‌شود زمان کار و استراحت فکری و بدنی نیز افزایش یابد.
دلیل اشک‌ریزش چشم در فصل تابستان چیست؟
در فصل گرم به دلیل افزایش گشادگی عروق در تمام بخش‌هایی که در معرض تابش خورشید قرار گرفته‌اند، قرمزی و التهاباتی به وجود می‌آید که گاهی با اشک ریزش چشم و آب‌ریزش بینی همراه است. استفاده از کلاه و عینک مناسب بهترین راه پیشگیری است.
کودکان و سالمندان باید چه نکاتی را رعایت کنند؟
نوع پوشش و ساعات خروج از محیط خانه مهم‌ترین نکته است. استفاده از مرطوب‌کننده‌ها، نوشیدنی‌های خنک و تغذیه‌ی مناسب قبل از ورود به محیط‌های گرم بسیار قابل توجه است و باید برای حفظ سلامتی کودکان و سالمندان رعایت شود.
علایم بیماریهای صفراوی چیست؟
به طور کلی بیمای‌های صفراوی با عطش، احساس خشکی در بینی و گلو، عدم طراوت و خشکی پوست، بی‌قراری و تحریک‌پذیری عصبی، غلظت رنگ ادرار، یبوست یا مدفوع بدبو، کاهش ترشح اشک و خشکی مخاط دهان بروز پیدا می‌کنند.
بیهوشی ناگهانی چطور به وجود می‌آید؟
گاهی در اثر گرما نوعی بیهوشی یا در اصطلاح پزشکی مدرن “syncope” به‌وجود می‌آید که در واقع حاصل رفتار دفاعی بدن برای حفظ مایعات و مقابله با عوامل خطرناک بیرونی است. هنگام تابش خورشید، مغز با افزایش حرارت غیرطبیعی مواجه می‌شود. مرکز کنترل بدن به علت اختلال و حرارت بالا به مرکز مغز پیام‌رسانی می‌کند. مغز نیز برای این‌که فرد را از فعالیت بیشتر در گرما باز دارد، عروق بدن را گشاد می‌کند. در نتیجه‌ی گشادی عروق، خون به اندام‌های تحتانی سرازیر می‌شود و به مغز نمی‌رسد که در این زمان عدم هوشیاری و نوعی بیهوشی اتفاق می‌افتد.
درباره گرفتگی و خستگی ناشی از گرما توضیح بدهید
سدیم و پتاسیم بمب عضله هستند، زمانی که عملکرد الکترولیت‌ها به‌هم می‌ریزد، عضلات نرمش خود را از دست می‌دهند و دچار گرفتگی می‌شوند که به آن خستگی ناشی از گرما گفته می‌شود. این مورد سبک‌تر از گرمازدگی است و به این دلیل به وجود می‌آید که اجتماع گرما در بدن، عملکرد ارگان‌ها را دچار ضعف شدید می‌کند و در نتیجه خستگی پدید می‌آید.
